Meclis, kısa bir kararla Amasya, Tokat, Çorum, Kırşehir, Samsun'da haberleşmeye sansür koydu. Mebus haberleşmeleri bu sansürün dışında tutulacak. Gizli oturumda Milli Savunma bütçesi görüşüldü. Meclis'e 21 milyonluk bütçe tasarısı verilmesine karşılık yalnız savunma için 22 milyon istendiği açıklandı. Ermenilerle yapılan görüşmeler hakkında bilgi verildi.
(Kaynak: Kurtuluş Savaşı Günlüğü 3 / Zeki Sarıhan)
Açıksöz: Halk hakimiyeti. -Mustafa Sagir Han Hazretleri şehrimizde. İki gece istirahat buyurduktan sonra bu gece Ankara'ya yola çıktılar. – Kızıl Bayrak: Kızıl bayrak kızıl bayrak/Yüksel kanatlarını aç! /Güneş gibi parlayarak/ Yeryüzüne sen ışık saç.
(Kaynak: Kurtuluş Savaşı Günlüğü 3 / Zeki Sarıhan)
Gümrü Anlaşması: Karabekir başkanlığındaki Türk kurulu ile dağılmakta olan Taşnak Hükümeti'ni temsil eden Hatissiyan başkanlığındaki Ermeni kurulu arasında Gümrü (Aleksandropol) Anlaşması imza edildi. Büyük Ermenistan hayali tarihe gömüldü. Anlaşmaya göre, 1877- 1878 savaşı sonunda kaybedilen yerler Batum dışında, Türkiye'ye iade edildi, Sevr Anlaşması geçersiz sayıldı. Nahcivan, Şahtahtı, Seror bölgelerinde Türkiye'nin himayesinde yerel yönetimler kurulacağı, Ermenistan'da askerlik yükümlüğününün kalkacağı, istenildiğinde Türkiye'nin Ermenistan'a silahlı yardımda bulunacağı kabul edildi. 28 Eylül'de başlayan Doğu Harekatı sırasında 30 Ekim'de Kars alınmış, 7 Kasım'da da Gümrü işgal edilmişti. Halen Ermenistan'ın büyük bir bölümü Türk işgalinde bulunuyor. Doğu Harekatı sonucunda Türkiye'nin eski topraklan kurtarılırken Sovyetlerle Türkiye arasında İtilafçı bir set de yıkılmış ve ulaşım yolu açılmış bulunuyor. Taşnak Hükümeti'ni devirerek Kızılordu'nun yardımıyla Ermenistan'da sosyalist bir yönetim kuran Devrim Hükümeti, anlaşmayı ağır bularak tanımayacak, yeni bir anlaşma önerecek, Türk ordusunun Ermenistan'ı boşaltması için birçok kez nota verecektir. Türk ordusunun Ermenistan'ı boşaltması 25 Nisan 1921 'de tamamlanacaktır.
(Kaynak: Kurtuluş Savaşı Günlüğü 3 / Zeki Sarıhan)
Netice itibariyle, iki buçuk aylık bir mücadeleden sonra Taşnak’lar yenildiklerini itiraf etmek zorunda kalacaklardır. 2 Aralık’ta Türkler Ermenileri Gümrü’de pek kötü bir barış anlaşması imza etmeğe mecbur edeceklerdir. Erivan ve Sevan gölü bölgesine indirgenmiş olan Ermenistan Brest-Litovsk anlaşmaları çerçevesinde Türkiye’ye Kars vilayetini ve Müslümanlarla meskun diğer toprakları iade etmektedir; keza askeri gücünü silahtan arındırması gerekmektedir; nihayet demiryolu ile diğer ulaşım yolları üzerinde Türkiye’ye bir denetim hakkı tanımağa mecbur edilmektedir.
İş şimdi Sovyetler Cumhuriyetinin bu konudaki tepkisini bilmeğe kalmaktadır. Zira, onun için. Hemen hemen Türk himayesi demek olan bu durum şüphesiz kabul edilebilir değildir. Biraz nazik bir durumda bulunmalarına rağmen Rusların elinde önemli bir koz vardır. Filhakika 29 Kasım’da Ermeni ihtilalciler Kasah’ta, Sovyetlere katılındığını ilan etmişlerdir; bu olayları müteakip 2 Aralıkta Gümrü Anlaşmasının imzasından sadece birkaç saat önce, Taşnak Hükümeti istifa etmiştir, Moskova tabiatiyle haklı olarak Türklerle müzakere eden heyetin temsil kabiliyeti bulunmadığı değerlendirmesini yapabilir.
Ermenilerin tesliminden bir hafta sonra gepegenç Sovyet Ermenistanı Dışişleri Komiseri T. Bekzadian Ankara Hükümetinden “Taşnakların imzaladığı Anlaşmayı açıkça geçersiz saymasını” isteyecek ve “ Ermenistan’ın Sovyetleştirilmesinden doğan yeni şartları dikkate alarak yeni bir anlaşma hazırlanmasını teklif edecektir” Tchitcherine de kendince müzakerelerin Moskova’da yapılmasını ısrarla talep edecektir. Kendisine göre Türkler ve Ruslar sadece “ Ermeni halkına dostluklarını göstermek için” Ermenistan’a gelmişlerdir. Şimdi de diplomatlar arasında buluşmak ve ihtilaflı bütün sorunları dostane yolla çözüme kavuşturmak yerinde olacaktır.
Sovyet idarecileri günler geçtikçe daha uzlaşıcı bir tavır takınacaktır. Kafkas cephesi ihtilalci komitesinin önde gelen üyelerinden bir olan Ordjonikidze, 11 Aralık’tan itibaren Türkiye’ye silah ve para teslimine devam etmesi emrini almıştır. Öte yandan Tchitcherine de, Gümrü’nün boşaltılmasının istemek ve “altını azar azar vermek “gerektiğini vurgulamaktaydı. Birkaç gün sonra Moskova işi Türk müdahalesinin haklılığını tanımağa kadar götürecek – zira Taşnakların Müslüman ahaliye reva gördüğü mezalime son vermek gereğinden dolayı bu müdahale resmen haklı bulunmuştur- fakat, görüşmelerin süratle yapılmasını yeniden istemek için Sovyet Ermenistan’ın iyi niyeti ileri sürecektir.
Müttefiklere karşı yürüttüğü mücadelenin başarısının büyük ölçüde Sovyet yardımına bağlı olması sebebiyle, Ankara Hükümeti tabiatıyla müzakereleri reddedememektedir. Fakat Kafkaslardaki toprak işgali, her ne kadar ricacı durumunda ise de Türkiye’ye Sovyet taleplerine karşı koyabilme imkanı veren birinci derece üstünlük sağlamaktadır.
Bundan böyle Mustafa Kemal, buraya kadar, Türk-Sovyet ilişkilerinin tümünü etkisi altında tutmuş olan Bolşevizm tehlikesinin Anadolu’ya nüfusuna kararlılıkla karşı çıkabilecektir.
MUSTAFA KEMAL / PAUL DUMONT / 71 - 72
